زمان تقریبی مطالعه: 16 دقیقه
 

پیامبران اولوالعزم




‌ویژگی‌های عده‌ای از انبیای الهی در قرآن کریم.


۱ - تعبیر اولوالعزم در قرآن


در قرآن کریم از برخی انبیای الهی به عنوان «اولوالعزم» یاد شده است: (فاصبر کما صبر اولو العزم من الرسل)؛ پس همان گونه که پیامبران اولوالعزم، صبر کردند، صبر کن.
[۱] احقاف/سوره۴۶، آیه۳۵.    


۲ - مقصود از اولوالعزم


درباره این‌که مقصود از اولوالعزم چیست و انبیای اولوالعزم چه کسانی هستند سه نظریه مطرح شده است:

۲.۱ - صاحبان صبر


الف. برخی عزم را به معنای صبر دانسته‌اند و پیامبران اولوالعزم را به پیامبران دارای صبر و تحمل در مقابل سختی‌ها و مشکلات تبلیغ احکام الهی تفسیر نموده‌اند. به دلیل آن‌که در آیه اولوالعزم از میان صفات، صفت صبر به عنوان یک صفت برجسته برای پیامبران اولوالعزم مطرح شده است..
[۲] تفسیر عاملی، عاملی، ج۷، ص۵۳۳، ابراهیم، تهران، انتشارات صدوق، ۱۳۶۰ش.
[۳] تفسیر آیات الاحکام، سایس، ج۱، ص۶۸۰، محمدعلی.
[۴] تفسیر مراغی، مراغی، ج۲۱، ص۱۳۲، احمد بن مصطفی، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
[۵] التحریر والتنویر، ابن عاشور، ج۲۶، ص۵۷، محمد بن طاهر.


۲.۲ - صاحبان عهد


ب. بعضی از مفسرین با استناد به برخی از روایات، عزم در کلمه اولوالعزم را به معنای عهد دانسته‌اند. بعضی هم این معنا را از بعضی آیات قرآن همچون آیه ۷و ۸ سوره احزاب استظهار نموده‌اند چرا که در این آیات به مسئله گرفتن عهد و میثاق از انبیایی بزرگ همچون نوح، ابراهیم، موسی، عیسی، و محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) اشاره شده است. همچنین در آیاتی دیگر از انبیایی همچون آدم نام برده شده است که در عمل به عهد و میثاق الهی موفق نبوده است و از این عدم موفقیت به فقدان عزم در ایشان اشاره شده است.
[۶] طه/سوره۲۰، آیه۱۱۵.    
بنابراین عزم به معنای عهد و میثاق می‌باشد.
[۷] تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، ج۶، ص۳۴۲، اسماعیل، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
[۸] کنزالدقائق، قمی مشهدی، ج۸، ص۳۶۰، محمد بن محمدرضا، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش.

مطابق این تفسیر منظور از اولوالعزم پیامبرانی هستند که خداوند از آن‌ها بر عبودیت و اطاعت تامه خویش
[۹] بحارالأنوار، مجلسی، ج۱۱، ص۳۵، محمدباقر، تهران، المکتبة الاسلامیه.    
[۱۰] تفسیر القرآن الکریم، ابن قیم جوزی، ج۶، ص۳۴۲، محمد بن ابوبکر، بیروت، دارمکتبة الهلال.
یا بر ولایت پیامبر خاتم و اهل بیت ایشان
[۱۱] بحارالأنوار، مجلسی، ج۱۱، ص۳۵، محمدباقر، تهران، المکتبة الاسلامیه.    
[۱۲] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۲۱۳، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.    
[۱۳] تفسیر الصافی، فیض کاشانی، ج۳، ص۳۴۲، ملامحسن، انتشارات صدر، تهران، ۱۴۱۵ق.
[۱۴] تفسیر قمی، قمی، ج۲، ص۶۶، علی بن ابراهیم، قم، دارالکتاب، ۱۳۶۷ق.
[۱۵] کنزالدقائق، قمی مشهدی، ج۸، ص۳۶۰، محمد بن محمدرضا، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش.
پیمان گرفته است.

۲.۳ - صاحبان شریعت


ج. عده دیگری از مفسرین با توجه به پاره‌ای از روایات دیگر، انبیای اولوالعزم را به انبیاء دارای کتاب و شریعت تفسیر نموده‌اند.
[۱۶] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۱۴۵، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.    
[۱۷] جوامع الجامع، طبرسی، ج۶، ص۲۷، فضل بن حسن، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۱۸] جوامع الجامع، طبرسی، ج۶، ص۲۹، فضل بن حسن، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۱۹] روح البیان، حقی بروسوی، ج۸، ص۴۹۵، اسماعیل، دارالفکر، بیروت.
[۲۰] کنزالدقائق، قمی مشهدی، ج۱۲، ص۲۰۳، محمد بن محمدرضا، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش.
[۲۱] تفسیر المبین، مغنیه، ج۱، ص۵۵۰، محمدجواد، بنیاد بعثت، قم.


۳ - اولوالعزم در حدیث امام رضا


به عنوان نمونه در روایتی از امام رضا (علیه‌السلام) سؤال شد که چگونه ایشان (حضرت نوح) اولوالعزم شدند حضرت فرمودند: «زیرا نوح همراه با کتاب و شریعت مبعوث شد و هر کس بعد از ایشان آمد طبق کتاب و شریعت و روش ایشان عمل کرد تا این‌که ابراهیم با کتاب و صحف جدید آمد و هر پیامبری بعد از ایشان آمد طبق شریعت حضرت ابراهیم عمل کرد. تا این‌که جناب موسی آمد و تورات را که کتاب جدیدی بود آورد و بعد از آن هم مسیح با انجیل که شریعت جدیدی بود آمد و تا زمان پیامبر اسلام هر کس می‌آمد طبق شریعت حضرت عیسی عمل می‌کرد تا این‌که پیامبر اسلام با قرآن و شریعت جدیدی آمد که حرام و حلال آن تا روز قیامت به همان صورت باقی خواهد ماند..
[۲۲] البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی، ج۵، ص۵۱، سید هاشم، قم، دارالکتب العلمیه، ۱۳۳۹ق.
[۲۳] تفسیر الصافی، فیض کاشانی، ج۵، ص۱۹، ملامحسن، انتشارات صدر، تهران، ۱۴۱۵ق.
[۲۴] کنزالدقائق، قمی مشهدی، ج۱۲، ص۲۰۶، محمد بن محمدرضا، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش.
[۲۵] البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی، ج۴، ص۸۰، سید هاشم، قم، دارالکتب العلمیه، ۱۳۳۹ق.
[۲۶] عیون اخبار الرضا، صدوق، ج۲، ص۱۷۸، محمد بن علی، تهران، انتشارات جهان.    


۴ - تعداد پیامبران اولوالعزم


در مورد تعداد و مصادیق پیامبران اولوالعزم نیز بین مفسرین اختلافاتی وجود دارد:

۴.۱ - همه یا برخی رسولان الهی


از پاره‌ای مفسرین نقل شده است که تمام رسولان الهی را اولوالعزم دانسته‌اند و برخی اولوالعزم را هیجده رسولی دانسته‌اند که نامشان در آیات ۸۲تا ۹۰ سوره انعام آمده است چون خداوند بعد از نام این انبیاء فرموده است: (فبهداهم اقتده)؛ پس به هدایت آنان اقتدا کن. و برخی بر اساس بعضی روایات، انبیای اولوالعزم را نه نفر دانسته و برخی دیگر آن‌ها را هفت یا شش نفر دانسته‌اند.
[۲۷] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۸، ص۳۳۳، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.
[۲۸] روح المعانی، آلوسی، ج۲۶، ص۳۴، سید محمود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
[۲۹] روح المعانی، آلوسی، ج۲۶، ص۳۵، سید محمود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.


۲.۳ - صاحبان شریعت


علامه طباطبائی و بعضی دیگر از مفسران اولوالعزم را پنج پیامبر صاحب شریعت، یعنی نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد دانسته‌اند.
[۳۰] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۲۱۳، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.
[۳۱] البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی، ج۳، ص۷۷۶، سید هاشم، قم، دارالکتب العلمیه، ۱۳۳۹ق.
[۳۲] تفسیر مراغی، مراغی، ج۲۱، ص۱۳۲، احمد بن مصطفی، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
[۳۳] تفسیر مراغی، مراغی، ج۲۶، ص۲۹، احمد بن مصطفی، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
گفته شده است روایات دال بر این مطلب در حد مستفیض است.
[۳۴] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۱۴۵، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.
[۳۵] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۱۴۶، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.
[۳۶] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۸ ص۲۲۰، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.    
اما در مقابل، بعضی دیگر معتقدند به دلیل آن‌که این روایات به حد تواتر نمی‌رسد، مفید یقین نیست و از آیات قرآن دلالتی قطعی بر انحصار پیامبران صاحب کتاب و شریعت در پنج نفر، در دست نیست. اگر به روایت یا روایاتی
[۳۷] روح المعانی، آلوسی، ج۱۸، ص۳۳۳، سید محمود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
دست یابیم که پیامبران اولوالعزم یا صاحبان کتاب و شریعت را بیش از این پنج نفر بیان کرده بود می‌توان مفاد آن را تصدیق کرد..
[۳۸] راه و راهنماشناسی، مصباح، ج۵، ص۳۲۹، محمدتقی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۷۶ش.


۵ - پیامبران اولوالعزم و رسالت جهانی


بنابراین که مقصود از انبیای اولوالعزم انبیای دارای شریعت باشند این مسأله مطرح شده است که آیا رسالت ایشان جهانی بوده یا آن‌که هر کدام به سوی قوم خاصی مبعوث شده‌اند؟ البته در مورد جهانی بودن رسالت پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) تردید و اختلافی وجود ندارد اما در مورد دیگر انبیای اولوالعزم سه نظریه مطرح شده است:

۵.۱ - دیدگاه امام خمینی


امام خمینی در آثار خود از پیامبران الهی یاد کرده و در این میان توجه ویژه‌ای به پیامبران اولوالعزم و عنایت ویژه‌ای داشته‌ است از جمله:
۱- حضرت نوح (علیه‌السلام): امام خمینی که به ۹۵۰ سال پیامبری نوح (علیه‌السلام) اشاره کرده
[۳۹] خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۱۳۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
[۴۰] خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۲۰، ص۴۰۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
و جایگاه نوح (علیه‌السلام) را نزد خداوند بزرگ شمرده و از جمله حاملان عرش الهی یاد کرده‌ است
[۴۱] خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۲۷۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
و معتقد است خداوند از ۷۳ حرف اسم اعظم به حضرت نوح پانزده حرف عنایت کرده‌ است.
[۴۲] خمینی، روح الله، شرح دعاء السحر، ص۷۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
به اعتقاد امام خمینی، حضرت نوح بعد از این‌که اصلاح‌ناپذیری کافران را دید نابودی آنها را از خداوند خواست.
[۴۳] خمینی، روح الله، تفسیر سوره حمد، ص۲۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    

۲- حضرت ابراهیم (علیه‌السلام): از نگاه امام خمینی حضرت ابراهیم در راس انبیای گذشته‌ است که در برابر طاغوت و بت‌پرستی قیام و مبارزه کرد و به‌تنهایی و با تبر، بت نمرودیان را بر هم زد و بر این جرم به آتش افکنده شد اما آتش به اذن خدا بر او سرد گردید.
[۴۴] خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۳، ص۳۳۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
[۴۵] خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۴، ص۵۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
[۴۶] خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۱۸، ص۵۰۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    

۳- حضرت موسی (علیه‌السلام): به اعتقاد امام خمینی در قرآن سرگذشت این پیامبر بیشتر از دیگر انبیا آمده‌ است. امام خمینی معتقد است حضرت موسی (علیه‌السلام) با تجلی خداوند بر کوه طور به حالت صعق و صحو افتاد تا به میقات محبوب رسید و مأمور به رسالت شد، حضرت بسیار فروتن بود و با موجود جایگاه پیامبری هنگام ملاقات با خضر از وی برای کسب کمال، طلب همراهی کرد.
[۴۷] خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۱، ص۲۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
[۴۸] خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۲۰، ص۲۴۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
[۴۹] خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۳۳۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    

۴- حضرت عیسی (علیه‌السلام): چهارمین پیامبر اولوالعزم می‌باشد که امام خمینی از حضرت عیسی (علیه‌السلام) با لقب روح‌الله و کلمة الحق یاد کرده‌ است.
[۵۰] خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۵، ص۲۷۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
[۵۱] خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۲۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
امام خمینی بر خلاف ادعای مخالفان که می‌گویند عیسی کشته‌شده، معتقد است او زنده است و به معراج رفته است.
[۵۲] خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۳، ص۳۳۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    

۵- حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم): امام خمینی پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از همه زوایا کامل‌ترین بنده خدا و دارنده ۷۳ اسم اعظم و شریعت کامل است. امام خمینی سرّ برتری پیامبر اسلام بر دیگر پیامبران را به کمال وجودی و احاطه و سلطنت آن حضرت به اسم اعظم و اسماء و صفات الهی می‌داند.
[۵۳] خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۱۵۷-۱۵۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


۵.۲ - دیدگاه علامه طباطبایی


الف. رسالت انبیای اولوالعزم رسالت جهانی بوده است. علامه طباطبائی از طرفداران این نظریه است ایشان برای اثبات مدعای فوق شواهدی از آیات ارائه کرده‌اند.
[۵۴] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۱۴۱، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.    
[۵۵] المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۱۴۲، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.    
البته توضیح داده شده که انبیای اولوالعزم و صاحب کتاب دوگونه دعوت داشته‌اند یکی دعوت به خداپرستی، توحید و نفی شرک، و دیگری دعوت به احکام و شرایع خاص. دعوت نخست جهانی بوده است بر خلاف دعوت دوم که به قوم خاصی اختصاص داشته است و آنان مکلف می‌شدند به آن احکام عمل کنند.

۵.۳ - مفاد ظاهر برخی آیات


ب. رسالت انبیای اولوالعزم رسالت جهانی نبوده است. برای مثال موسی (علیه‌السلام) و عیسی (علیه‌السلام) به سوی بنی اسرائیل برانگیخته شدند و دعوت آنان به این قوم اختصاص داشت. ظاهر برخی آیات نیز مؤید این مدعاست مثل: (ورسولاً إلی بنی إسرائیل)
[۵۶] آل عمران/سوره۳، آیه۴۹.    
و نیز مفاد ظاهر آیات دیگری همچون: صف آیه ۶،
[۵۷] صف/سوره۶۱، آیه۶.    
اسرا آیه ۱۰۱،
[۵۸] اسراء/سوره۱۷، آیه۱۰۱.    
طه آیه ۴۷،
[۵۹] طه/سوره۲۰، آیه۴۷.    
شعراء آیه ۱۷،
[۶۰] شعراء/سوره۲۶، آیه۱۷.    
و غافر آیه۵۳.
[۶۱] غافر/سوره۴۰، آیه۵۳.    
این است که رسالت این پیامبران جهانی نبوده است. بنابراین، بین این‌که پیامبری صاحب کتاب آسمانی (اولوالعزم) باشد و رسالتش رسالتی جهانی باشد تلازمی نیست.

۵.۴ - نظریه تفصیل


ج. نظریه سوم آن است که ا گر معنای جهانی بودن آن باشد که پیامبر موظف است رسالت خویش را نه تنها به قوم خویش که به همه اقوام و ملل عمده جهان برساند، رسالت بسیاری از پیامبران حتی موسی (علیه‌السلام) و عیسی (علیه‌السلام) جهانی نبوده است. اما اگر جهانی بودن را به معنای لزوم ابلاغ رسالت در صورت مواجهه با دیگر اقوام و لزوم پیروی بر همه مکلفان مطلع بگیریم رسالت همه پیامبران عام، فراگیر و جهانی بوده است. بنابراین به یک معنا از جهانی بودن رسالت، دعوت بسیاری از انبیا جهانی نبوده است و به معنای دیگر، رسالت همه انبیا جهانی بوده است.
[۶۲] راه و راهنماشناسی، مصباح، ج۵، ص۴۶، محمدتقی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۷۶ش.


۶ - فهرست منابع


• بحارالأنوار، مجلسی، محمدباقر، تهران، المکتبة الاسلامیه.
• البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی، سید هاشم، قم، دارالکتب العلمیه، ۱۳۳۹ق.
• التحریر والتنویر، ابن عاشور، محمد بن طاهر.
• تفسیر آیات الاحکام، سایس، محمدعلی.
• تفسیر الصافی، فیض کاشانی، ملامحسن، انتشارات صدر، تهران، ۱۴۱۵ق.
• تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، اسماعیل، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
• تفسیر المبین، مغنیه، محمدجواد، بنیاد بعثت، قم.
• تفسیر عاملی، عاملی، ابراهیم، تهران، انتشارات صدوق، ۱۳۶۰ش.
• تفسیر قمی، قمی، علی بن ابراهیم، قم، دارالکتاب، ۱۳۶۷ق.
• تفسیر مراغی، مراغی، احمد بن مصطفی، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
• تفسیر القرآن الکریم، ابن قیم جوزی، محمد بن ابوبکر، بیروت، دارمکتبة الهلال.
• جوامع الجامع، طبرسی، فضل بن حسن، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۷ش.
• راه و راهنماشناسی، مصباح، محمدتقی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۷۶ش.
• روح البیان، حقی بروسوی، اسماعیل، دارالفکر، بیروت.
• روح المعانی، آلوسی، سید محمود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
• عیون اخبار الرضا، صدوق، محمد بن علی، تهران، انتشارات جهان.
• کنزالدقائق، قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش.
• المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.

۷ - پانویس

 
۱. ↑ احقاف/سوره۴۶، آیه۳۵.    
۲. ↑ تفسیر عاملی، عاملی، ج۷، ص۵۳۳، ابراهیم، تهران، انتشارات صدوق، ۱۳۶۰ش.
۳. ↑ تفسیر آیات الاحکام، سایس، ج۱، ص۶۸۰، محمدعلی.
۴. ↑ تفسیر مراغی، مراغی، ج۲۱، ص۱۳۲، احمد بن مصطفی، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
۵. ↑ التحریر والتنویر، ابن عاشور، ج۲۶، ص۵۷، محمد بن طاهر.
۶. ↑ طه/سوره۲۰، آیه۱۱۵.    
۷. ↑ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، ج۶، ص۳۴۲، اسماعیل، بیروت، دارالاندلس، ۱۴۱۶ق.
۸. ↑ کنزالدقائق، قمی مشهدی، ج۸، ص۳۶۰، محمد بن محمدرضا، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش.
۹. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، ج۱۱، ص۳۵، محمدباقر، تهران، المکتبة الاسلامیه.    
۱۰. ↑ تفسیر القرآن الکریم، ابن قیم جوزی، ج۶، ص۳۴۲، محمد بن ابوبکر، بیروت، دارمکتبة الهلال.
۱۱. ↑ بحارالأنوار، مجلسی، ج۱۱، ص۳۵، محمدباقر، تهران، المکتبة الاسلامیه.    
۱۲. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۲۱۳، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.    
۱۳. ↑ تفسیر الصافی، فیض کاشانی، ج۳، ص۳۴۲، ملامحسن، انتشارات صدر، تهران، ۱۴۱۵ق.
۱۴. ↑ تفسیر قمی، قمی، ج۲، ص۶۶، علی بن ابراهیم، قم، دارالکتاب، ۱۳۶۷ق.
۱۵. ↑ کنزالدقائق، قمی مشهدی، ج۸، ص۳۶۰، محمد بن محمدرضا، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش.
۱۶. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۱۴۵، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.    
۱۷. ↑ جوامع الجامع، طبرسی، ج۶، ص۲۷، فضل بن حسن، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۷ش.
۱۸. ↑ جوامع الجامع، طبرسی، ج۶، ص۲۹، فضل بن حسن، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۷ش.
۱۹. ↑ روح البیان، حقی بروسوی، ج۸، ص۴۹۵، اسماعیل، دارالفکر، بیروت.
۲۰. ↑ کنزالدقائق، قمی مشهدی، ج۱۲، ص۲۰۳، محمد بن محمدرضا، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش.
۲۱. ↑ تفسیر المبین، مغنیه، ج۱، ص۵۵۰، محمدجواد، بنیاد بعثت، قم.
۲۲. ↑ البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی، ج۵، ص۵۱، سید هاشم، قم، دارالکتب العلمیه، ۱۳۳۹ق.
۲۳. ↑ تفسیر الصافی، فیض کاشانی، ج۵، ص۱۹، ملامحسن، انتشارات صدر، تهران، ۱۴۱۵ق.
۲۴. ↑ کنزالدقائق، قمی مشهدی، ج۱۲، ص۲۰۶، محمد بن محمدرضا، وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۳۶۸ش.
۲۵. ↑ البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی، ج۴، ص۸۰، سید هاشم، قم، دارالکتب العلمیه، ۱۳۳۹ق.
۲۶. ↑ عیون اخبار الرضا، صدوق، ج۲، ص۱۷۸، محمد بن علی، تهران، انتشارات جهان.    
۲۷. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۸، ص۳۳۳، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.
۲۸. ↑ روح المعانی، آلوسی، ج۲۶، ص۳۴، سید محمود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
۲۹. ↑ روح المعانی، آلوسی، ج۲۶، ص۳۵، سید محمود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
۳۰. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۲۱۳، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.
۳۱. ↑ البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی، ج۳، ص۷۷۶، سید هاشم، قم، دارالکتب العلمیه، ۱۳۳۹ق.
۳۲. ↑ تفسیر مراغی، مراغی، ج۲۱، ص۱۳۲، احمد بن مصطفی، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
۳۳. ↑ تفسیر مراغی، مراغی، ج۲۶، ص۲۹، احمد بن مصطفی، داراحیاء التراث العربی، بیروت.
۳۴. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۱۴۵، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.
۳۵. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۱۴۶، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.
۳۶. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۱۸ ص۲۲۰، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.    
۳۷. ↑ روح المعانی، آلوسی، ج۱۸، ص۳۳۳، سید محمود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
۳۸. ↑ راه و راهنماشناسی، مصباح، ج۵، ص۳۲۹، محمدتقی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۷۶ش.
۳۹. ↑ خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۱۳۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۴۰. ↑ خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۲۰، ص۴۰۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۴۱. ↑ خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۲۷۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۴۲. ↑ خمینی، روح الله، شرح دعاء السحر، ص۷۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
۴۳. ↑ خمینی، روح الله، تفسیر سوره حمد، ص۲۲۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۴۴. ↑ خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۳، ص۳۳۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۴۵. ↑ خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۴، ص۵۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۴۶. ↑ خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۱۸، ص۵۰۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۴۷. ↑ خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۱، ص۲۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۴۸. ↑ خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۲۰، ص۲۴۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۴۹. ↑ خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۳۳۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۵۰. ↑ خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۵، ص۲۷۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۵۱. ↑ خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۱، ص۲۲، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۵۲. ↑ خمینی، روح الله، صحیفه امام، ج۳، ص۳۳۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹.    
۵۳. ↑ خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۱۵۷-۱۵۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۵۴. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۱۴۱، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.    
۵۵. ↑ المیزان فی تفسیر القرآن، طباطبایی، ج۲، ص۱۴۲، محمدحسین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق.    
۵۶. ↑ آل عمران/سوره۳، آیه۴۹.    
۵۷. ↑ صف/سوره۶۱، آیه۶.    
۵۸. ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۱۰۱.    
۵۹. ↑ طه/سوره۲۰، آیه۴۷.    
۶۰. ↑ شعراء/سوره۲۶، آیه۱۷.    
۶۱. ↑ غافر/سوره۴۰، آیه۵۳.    
۶۲. ↑ راه و راهنماشناسی، مصباح، ج۵، ص۴۶، محمدتقی، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۷۶ش.


۸ - منبع


• دانشنامه کلام اسلامی، مؤسسه امام صادق علیه‌السلام، برگرفته از مقاله «اولوالعزم»، شماره ۹۳    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.


رده‌های این صفحه : پیامبر شناسی | پیامبران اولوالعزم | دیدگاه های کلامی امام خمینی | کلام | نبوت عامه




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.